1. Khái niệm chuyển giao quyền và nghĩa vụ tố tụng
Chuyển giao quyền và nghĩa vụ tố tụng là việc thay thế một đương sự trong vụ án bằng một người khác để tiếp tục tham gia tố tụng trong phạm vi quyền và nghĩa vụ của đương sự cũ. Việc thay thế này có thể bắt buộc hoặc tự nguyện tùy từng trường hợp cụ thể, nhằm đảm bảo vụ án không bị đình chỉ hoặc gián đoạn vì lý do khách quan.
Trường hợp phổ biến là khi đương sự chết, tài sản hoặc nghĩa vụ đang được Tòa án xem xét sẽ được thừa kế hoặc chuyển giao cho người khác. Ngoài ra, trong một số vụ án kinh doanh thương mại, dân sự về hợp đồng, đương sự có thể chuyển nhượng đối tượng tranh chấp cho bên thứ ba trong thời gian vụ án đang được xét xử.
Căn cứ pháp lý Bộ luật tố tụng dân sự 2015 quy định cụ thể tại Điều 74 về Kế thừa quyền và nghĩa vụ tố tụng.
Ngoài ra còn có các quy định của bộ luật dân sự 2015 về thừa kế (điều 615, 620), chuyển nhượng quyền tài sản (điều 365), hợp đồng mua bán, tặng cho hoặc chuyển nhượng có đăng ký.
Tòa án nhân dân tối cao cũng có hướng dẫn áp dụng trong thực tiễn xét xử tại các án lệ và công văn giải đáp nghiệp vụ.
2. Các trường hợp dẫn đến chuyển giao quyền và nghĩa vụ tố tụng
Một là đương sự chết trong khi vụ án đang giải quyết
Trong vụ án dân sự về chia di sản thừa kế, đòi tài sản, tranh chấp hợp đồng, nếu nguyên đơn hoặc bị đơn mất trong thời gian tòa đang giải quyết, thì quyền khởi kiện hoặc nghĩa vụ trả nợ sẽ được chuyển giao cho người thừa kế hợp pháp.
Hai là đương sự mất năng lực hành vi dân sự
Người bị tuyên mất năng lực hành vi dân sự phải có người đại diện theo pháp luật thay mặt tham gia tố tụng.
Ba là chuyển nhượng đối tượng tranh chấp cho bên thứ ba
Trong vụ án liên quan đến quyền sử dụng đất, tài sản, cổ phần công ty, nếu đương sự bán, tặng cho hoặc chuyển nhượng quyền tài sản thì bên nhận chuyển nhượng có thể thay thế để tiếp tục thực hiện nghĩa vụ tố tụng.
Bốn là sáp nhập, hợp nhất doanh nghiệp
Nếu một bên là pháp nhân và có sự sáp nhập, chia tách, thay đổi pháp nhân, thì người kế thừa pháp lý là đơn vị nhận sáp nhập sẽ kế thừa quyền và nghĩa vụ tố tụng.
3. Nguyên tắc thay thế người tham gia tố tụng
Người kế thừa quyền và nghĩa vụ tố tụng được xác định căn cứ vào bản án khai nhận di sản, giấy chứng nhận thừa kế, hợp đồng chuyển nhượng hợp pháp hoặc giấy tờ pháp lý khác.
Trong trường hợp không có ai kế thừa hoặc không ai nhận di sản, tòa án có thể đình chỉ giải quyết vụ án.
Việc thay thế người kế thừa phải được tòa án ra quyết định công nhận và thông báo cho các bên tham gia tố tụng.
Việc xét xử sẽ tiếp tục với người kế thừa mà không phải bắt đầu lại từ đầu trừ khi có lý do đặc biệt.
4. Tình huống thực tiễn thường gặp
Một là, đương sự chết sau khi nộp đơn khởi kiện: Trường hợp này người thừa kế có thể kế tục quyền khởi kiện nếu vụ án liên quan đến tài sản hoặc quyền được thừa kế.
Hai là đương sự chết nhưng không có ai thừa kế: Tòa án đình chỉ vụ án, nếu người bị kiện chết và không ai kế thừa thì không còn đối tượng để xét xử.
Ba là tranh chấp đất đai mà bị đơn chuyển nhượng đất cho người khác trong quá trình xét xử: Người nhận chuyển nhượng có thể bị đưa vào tham gia tố tụng với tư cách người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan hoặc thay thế bị đơn nếu phù hợp.
Bốn là vụ án doanh nghiệp bị kiện nhưng sau đó đã giải thể hoặc sáp nhập: Tòa án phải xác minh pháp nhân kế thừa để triệu tập hợp lệ và đảm bảo hiệu lực của bản án.
5. Hậu quả pháp lý nếu không thay thế đúng người tham gia tố tụng
Tòa án tuyên án với người không còn quyền hoặc nghĩa vụ có thể dẫn đến việc bản án bị hủy do vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng.
Các đương sự bị ảnh hưởng quyền lợi có thể yêu cầu giám đốc thẩm hoặc tái thẩm nếu không được thông báo, không được tham gia phiên tòa.
Việc xác định sai người kế thừa có thể dẫn đến thi hành án không đúng đối tượng.
Trong một số trường hợp còn phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do cơ quan tố tụng làm sai quy trình.
Như vậy, chuyển giao quyền và nghĩa vụ tố tụng là cơ chế quan trọng nhằm bảo đảm vụ án dân sự vẫn được giải quyết đúng pháp luật trong trường hợp có thay đổi chủ thể đương sự. Việc xác định đúng người kế thừa quyền và nghĩa vụ tố tụng không chỉ là yêu cầu tố tụng mà còn là điều kiện để bản án được thi hành đúng người, đúng quyền lợi. đương sự và luật sư cần theo dõi sát diễn biến vụ án, chuẩn bị giấy tờ chứng minh tư cách kế thừa, đồng thời yêu cầu tòa án ra quyết định thay đổi người tham gia tố tụng trong thời gian hợp lý để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp.