ÁN LỆ VÀ GIÁ TRỊ RÀNG BUỘC TRONG XÉT XỬ DÂN SỰ: KHI NÀO ĐƯỢC ÁP DỤNG?

1. Án lệ là gì? Nguồn gốc và vai trò trong tố tụng dân sự

Theo Điều 1 Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP, án lệ là:

"Án lệ là những lập luận, phán quyết trong bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án về một vụ việc cụ thể được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao lựa chọn và được Chánh án Tòa án nhân dân tối cao công bố là án lệ để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử"

Nói cách khác, án lệ là các quyết định xét xử điển hình có tính hướng dẫn, giúp các tòa án giải quyết các vụ việc tương tự theo hướng thống nhất.

Trong tố tụng dân sự, vai trò của án lệ gồm:

• Là công cụ bảo đảm tính thống nhất trong áp dụng pháp luật.

• Giúp rút ngắn thời gian xét xử những vụ án có tính lặp lại.

• Bảo đảm công bằng, tiên đoán được kết quả xét xử.

• Hạn chế tình trạng "mỗi nơi xử một kiểu".

Tuy nhiên, án lệ không phải là "luật", mà là nguồn tham khảo có thể mang tính bắt buộc trong một số hoàn cảnh cụ thể.

2. Giá trị pháp lý của án lệ trong hệ thống pháp luật Việt Nam

Không giống như các quốc gia theo hệ thống thông luật, tại Việt Nam, án lệ không phải là nguồn luật chính thức, nhưng lại có giá trị tham chiếu bắt buộc trong một số trường hợp.

Căn cứ theo Điều 8 Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP, khi xét xử:

• Nếu vụ việc có tình huống pháp lý tương tự án lệ đã ban hành, Tòa án phải nghiên cứu, áp dụng hoặc viện dẫn rõ lý do không áp dụng.
• Việc không áp dụng án lệ dù có tình huống tương tự có thể bị xem là sai sót trong áp dụng pháp luật.

3. Khi nào Tòa án bắt buộc phải áp dụng án lệ?

Tòa án phải áp dụng án lệ khi:

• Có tình huống pháp lý tương tự với án lệ đã công bố.

• Không có quy định pháp luật rõ ràng để áp dụng trực tiếp.

• Án lệ đã được công bố chính thức trên Cổng thông tin điện tử của TANDTC.

Ví dụ: Án lệ số 03/2016/AL về hợp đồng mua bán tài sản vô hiệu do giả tạo đã được nhiều Tòa viện dẫn trong các vụ tranh chấp chuyển nhượng quyền sử dụng đất có dấu hiệu giả cách.

Tình huống bắt buộc áp dụng án lệ thường rơi vào các nhóm:

• Giải quyết tranh chấp hợp đồng phức tạp.

• Án ly hôn có yếu tố nước ngoài.

• Tranh chấp chia di sản thừa kế không có di chúc.

• Các tình huống pháp lý chưa từng có quy định rõ ràng trong luật.

Nếu không áp dụng án lệ, Tòa phải giải trình rõ lý do và nêu lập luận pháp lý thay thế.

4. Quy trình lựa chọn và ban hành án lệ

Theo Quy chế của TANDTC, một án lệ được hình thành và công bố qua các bước:

1. Từ đề xuất của tòa án, cá nhân, tổ chức hành nghề luật.

2. Tổ giúp việc rà soát, tổng hợp và đề xuất.

3. Hội đồng Thẩm phán TANDTC thảo luận, biểu quyết.

4. Công bố chính thức án lệ.

Hiện nay, hệ thống án lệ Việt Nam đã có hơn 70 án lệ được công bố, bao gồm cả dân sự, hành chính, hình sự, kinh doanh – thương mại...

5. Những vướng mắc thực tiễn trong áp dụng án lệ

5.1. Không thống nhất trong xác định tình huống tương tự

• Tòa án cấp dưới cho rằng vụ việc không giống án lệ nên không áp dụng.

• Cấp phúc thẩm cho rằng lẽ ra phải áp dụng → dẫn đến bị hủy án.

5.2. Thiếu nhận thức rõ ràng từ phía đương sự \

• Đương sự không biết quyền yêu cầu áp dụng án lệ.

5.3. Tranh cãi về giá trị ràng buộc của án lệ

• Một số thẩm phán vẫn xem án lệ chỉ là "tham khảo".

• Một số án lệ được cho là mâu thuẫn với quy định pháp luật, gây khó khăn khi viện dẫn.

5.4. Chưa có cơ chế chế tài khi Tòa không áp dụng án lệ

• Việc không áp dụng án lệ hiện chưa bị xử lý cụ thể, trừ khi có kháng cáo hoặc kháng nghị.

• Thiếu cơ chế kiểm tra tính thống nhất giữa các cấp xét xử.

6. Khuyến nghị trong thực tiễn

Để sử dụng án lệ hiệu quả trong các vụ án dân sự, đương sự và luật sư nên:

• Thường xuyên cập nhật danh sách án lệ mới được công bố.

• So sánh vụ việc thực tế với các tình huống trong án lệ.

• Chủ động viện dẫn án lệ trong đơn khởi kiện, bản bào chữa, luận cứ bảo vệ.

• Nếu cần, yêu cầu Hội đồng xét xử áp dụng án lệ hoặc giải thích rõ lý do không áp dụng.

Đối với Tòa án, cần tăng cường:

• Đào tạo, hướng dẫn thẩm phán về cách áp dụng án lệ.

• Công bố đầy đủ biên bản biểu quyết, lý do lựa chọn án lệ.

• Thiết lập cơ chế giám sát việc viện dẫn án lệ trong bản án.

Kết luận, án lệ là một công cụ quan trọng nhằm bảo đảm tính thống nhất và tiên liệu trong xét xử dân sự. Mặc dù chưa có giá trị như luật, nhưng trong trường hợp có tình huống tương tự, Tòa án phải xem xét áp dụng án lệ theo đúng quy trình. Cả thẩm phán, luật sư và đương sự cần nhận thức đầy đủ vai trò của án lệ để sử dụng đúng cách, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp một cách hiệu quả.